Pripremila: Gordana Tomljenović

Ultrazvučna dijagnostika
Neškodljiva, laka za primenu, velikih mogućnosti

Mogućnost primene bez instaliranja ili adaptiranja prostora, uz minimalne tehničke uslove, čini da dijagnostika ultrazvukom može da ide u susret i teškom bolesniku – u šok sobu, u stan, na teren, ističe profesor dr med. sci. Ljubomir Lišanin, doajen ultrazvučne dijagnostike u nas

Prof dr med. sci. Ljubomir Lišanin

Tehnologija koja uz pomoć visokofrekventnog zvuka – takozvanog ultrazvuka – daje slike telesnih organa i mnogih njihovih funkcija na kompjuterskom ekranu, jedno je od najznačajnijih sredstava savremene dijagnostike, pre svega zahvaljujući svojim velikim mogućnostima, lakoj primenjivosti i neškodljivosti i relativno niskoj ceni.

Početak primene ove tehnologije u medicini zabeležen je ubrzo posle Drugog svetskog rata. Spočetka male mogućnosti nove tehnike ipak su bile od velike koristi u nekim medicinskim granama kao što su kardiologija, oftalmologija, opstetricija i druge. Za pregled fetusa u majčinoj utrobi, na primer, bili su dragoceni i minimalni podaci (veličina lobanje je bila dovoljna za određivanje starosti ploda i otkrivanje nekih anomalija). Zahvaljujući tome, nova tehnika se postepeno usavršava i postaje primenjiva i vrlo korisna i drugim granama medicine, postepeno ulazeći u sve širu primenu.

Jedno od najznačajnijih poboljšanja ultrazvučne tehnike datira iz sredine sedamdesetih godina prošlog veka, kad se pojavljuje takozvana siva skala. Tada je, naime, omogućeno registrovanje i najmanjih odjeka, različitim nijansama sivog u srazmeri sa njihovom jačinom, isprva samo u osam nijansi, pa potom u 16, 32, 64, 128 i više, sve do granice mogućnosti ljudskog oka. Time su stvorene mogućnosti za veoma detaljno i nijansirano prikazivanje struktura unutrašnjih organa i promena u njima, što je znatno povećalo vrednosti ove dijagnostičke metode i obezbedilo joj širu primenu u medicinskoj praksi. Od tog vremena svuda u svetu, pa i u našoj zemlji, započinje era ultrazvuka u mnogim granama medicine, postepeno, sa sve većim znanjima i iskustvom, u sve više oblasti.

Real time tehnika

Dr med. sci. Ljubomir Lišanin, redovni profesor radiologije u Vojnomedicinskoj akademiji, spada u red prvih stručnjaka koji počinju sa primenom ultrazvuka u onim oblastima medicine kojima se bave. Danas jedan od doajena ultrazvučne dijagnostike u nas i učitelj mnogih generacija lekara, profesor Lišanin, dalje nas upoznajući sa prelomnim trenucima razvoja ultrazvučne dijagnostike, izdvaja prvu polovinu osamdesetih godina kao vreme u kome se pojavljuje takozvana real time tehnika.

Do tada se slika jednog preseka organa dobijala jednim potezom sonde rukom, a nova tehnika je omogućila automatsko pomeranje ultrazvučnog snopa i nastanak slika brzinom od 30 do 40 u sekundi, čime je postignut efekt žive slike – mogućnost neposrednog posmatranja uživo, uključujući i pokrete organa. Ta inovacija je, prema rečima profesora Lišanina, veoma poboljšala dijagnostičke rezultate i ubrzala preglede, presudno doprinevši naglom unapređivanju i širenju ove metode.

Dijagnostika ultrazvukom je u to vreme već toliko napredovala da je, i pored već razvijene kompjuterizovane tomografije (KT) i već novonastale magnetne rezonancije (MR), ne samo izdržala njihovu vanredno oštru konkurenciju već i nastavila sa širenjem svoje primene. Profesor Lišanin napominje da su, sa uvećavanjem iskustava u medicinskoj praksi, sve pomenute metode stekle svoje značajno mesto u dijagnostici. Zahvaljujući različitim dijagnostičkim mogućnostima koje proizlaze iz različitih fizičkih principa na osnovu kojih nastaju slike koje se dobijaju njihovom primenom, ove metode su jedna drugoj konkurisale, ali su se i dopunjavala. Budući da se svaka od njih i dalje ubrzano razvija, međusobni odnos u primeni ultrazvuka, kompjuterizovane tomografije i magnetne rezonancije će se, prema oceni našeg stručnjaka, i ubuduće preispitivati i menjati.

Mogućnost grafičkog prikaza pokreta organa (takozvani M-mode) i njihova precizna analiza, takođe je, u međuvremenu, donela izvanredne koristi, naročito kardiologiji. Ubrzo zatim, tehnika takozvane dopler sonografije omogućila je registrovanje i analizu protoka krvi, beleženjem brzine i načina kretanja eritrocita u pojedinim delovima srca i krvnih sudova, kao i analizu kvaliteta krvnog toka, njegove poremećaje i otkrivanje uzroka tih poremećaja. Daljim usavršavanjem, a naročito pojavom mogućnosti da se brzina i pravac krvnog toka prikažu bojama - takozvana color dopler sonografija -dijagnostičke mogućnosti metode višestruko su povećane a pregledi olakšani, ubrzani, bivajući sve šire primenjivi i izuzetno korisni u gotovo svim oblastima medicinske dijagnostike. Takve podatke o kvalitetu, količini i drugim osobinama krvne cirkulacije, osim color dopler sonografije danas ne može da pruži ni jedna postojeća dijagnostička metoda.

Interventni ultrazvuk

Godišnjica škole ultrazvuka Upravo ove godine obeležen je svojevrsni jubilej ultrazvučne dijagnostike u Srbiji – 20. godišnjica Škole ultrazvuka, koju je osmislilo i organizovalo Udruženje za primenu ultrazvuka u medicini, a čiji su članovi i predavači najznačajniji stručnjaci iz različitih oblasti medicine, iz cele zemlje. Više od dve decenije to je bio u nas jedini način edukacije lekara za dijagnostiku ultrazvukom. Reč je o sedmodnevnoj školi ultrazvuka, tradicionalno smeštenoj u Šumaricama, u Kragujevcu, koja podrazumeva celodnevnu nastavu i potpunu posvećenost polaznika nastavi, pri čemu praktična nastava mora da bude dovršena u nekom od referentnih kliničkih centara. Većina lekara koji se danas u Srbiji bave ultrazvučnom dijagnostikom prošli su kroz tu teorijsku školu koja, kako naglašava profesor Lišanin, za kvalitetan rad lekara zahteva i njegovu praktičnu obuku. Profesor dr Ljubomir Lišanin, zajedno sa koleginicom gastroenterologom, danas u toj školi vodi kurs ultrazvučnog pregleda abdomena.

Činjenica da još precizniji prikaz finih detalja može da se postigne povećanjem frekvencije ultrazvuka (10 – 20 MHz), ali da to donosi i slabljenje njegove prodornosti kroz tkivo, dovela je do potrebe da se stvore posebne sonde sa kratkim dometom u dubinu, ali sa velikom preciznošću slike. Tako je, kako objašnjava profesor Lišanin, nastala sonografija površnih organa, zatim intraoperativna sonografija i, u novije vreme, sa razvojem sondi za uvođenje u unutrašnje organe i kanale, takozvana endosonografija. Za razliku od endoskopije, koja „vidi“ samo površinu organa, endosonografija je omogućila prodor u zidove organa, prikaz i analizu strukture promena na njihovim zidu, pa čak i pregled susednih organa (na primer, rektalni pregled prostate, ili vaginalni pregled materice i adneksa). U novije vreme, stvorena je mogućnost endosonografije srca i krvnih sudova sondama koje se dovode do mesta samih patoloških promena i omogućuju analizu njihove prirode, dubine, strukture (na primer, analizu plaka u koronarnim arterijama), što obezbeđuje znatno bolji izbor načina lečenja. Najzad, najnovija pojava mogućnosti trodimenzionalnog prikaza nekog organa, odnosno njegovog posmatranja sa svih strana, već je pokazala velike koristi u poimanju oblika i vrste poremećaja, naročito u opstetriciji.

Paralelno sa navedenim najznačajnijim fazama razvoja dijagnostike ultrazvukom, postepeno se razvijala i jedna sasvim drugačija, agresivnija ali takođe veoma korisna oblast – takozvani interventni ultrazvuk. Za razliku od dosad pomenutih tehnika koje pripadaju neinvazivnoj ili neagresivnoj medicinskoj dijagnostici, ovog puta je reč o agresivnijem pristupu - takozvane vođene biopsije i dijagnostičke punkcije (instrumenti se „vode“ do ciljanog mesta biopsije ili punkcije uz pomoć ultrazvuka) omogućavaju dobijanje direktnih uzoraka tkiva ili tečnosti i iz onih delova tela koji su dosad bili dostupni samo uz pomoć hirurgije. Njihovom analizom pribavljaju se direktni podaci o prirodi patoloških procesa, a dodatnim postupcima – evakuacijom, drenažom, širenjem ili suženjem kanala – često dolazi i do poboljšanja ili izlečenja.

Danas, kad postoji širok izbor dijagnostičkih metoda, naglašava profesor Lišanin, samo precizno i savršeno poznavanje njihovih mogućnosti i ograničenja u svakom pojedinačnom slučaju omogućava i njihovu racionalnu primenu, a to znači dobijanje što više podataka za konačnu dijagnozu, uz što manje izlaganje pacijenta neugodnostima i, naravno, manje troškove. Zato se može reći da je, u mnogim slučajevima, ultrazvuk pogodan za primenu u početnoj fazi ispitivanja, kao prvi pregled, kao i u svim slučajevima gde je čestim ultrazvučnim pregledima potrebno praćenje razvoja bolesti i toka lečenja, budući da je ta tehnika potpuno neškodljiva i može se ponavljati onoliko puta koliko je medicinski opravdano.

G.T.