ARHEOLOGIJA

Prof. dr Draženko Nenadić
Prof. dr Katarina Bogićević

Pećina Risovača

Dom neandertalaca pod Bukuljom

Pećina Risovača nalazi se na istočnom ulazu u Aranđelovac, iz pravca Topole, na strmoj dolinskoj strani Kubršnice, u starom kamenolomu. Ulaz u pećinu nalazi se 16 m iznad korita Kubršnice, na koti od 230 m nadmorske visine. Iako se smatra da je pećina bila poznata i pre početka rada kamenoloma (znalo se samo za dva uzana ulaza u nisku i kratku podzemnu prostoriju), može se reći da je ona otkrivena tek 1950. godine tokom radova na eksploataciji kamena. Eksploatacijom kamena je razoren i uništen ulazni deo pećine u dužini oko 20 m gde se, verovatno, nalazio najbogatiji kulturni sloj.

Prva arheološka istraživanja pećinskih sedimenata, posle njenog otkrića, počela su 1953. godine pod rukovodstvom Branka Gavele, profesora Univerziteta u Beogradu i trajala su sa prekidima do 1977. godine. Ovim istraživanjima, kao i iskopavanjem pećine pod Jereninim brdom, počinju sistematska proučavanja paleolita (starijeg kamenog doba) u Srbiji. U toku arheoloških istraživanja, otkopano je oko 30 m ulaznog kanala. U pećinskim naslagama su, pored mnogobrojnih kostiju fosilnih sisara, pronađeni i artefakti pećinskih ljudi - paleolitskih lovaca, čiju je paleontološku obradu obavio Ivan Rakovec, iz Ljubljane. Prema njemu, fauna glavnog fosilonosnog sloja odgovara po starosti mlađem pleistocenu te da u njenim okvirima uglavnom izostaju vrste koje ukazuju na hladne klimatske uslove ledenog doba, što ukazuje da je klima za vreme njihovog obitavanja bila nešto toplija - interstadijalna.
U toku 1975. godine, na ovom prostoru obavljena su speleološka istraživanja, pod rukovodstvom dr Radenka Lazarevića, kada je istraženo preko 60 m pećinskog kanala, koji je bio dobrim delom prekriven nanosom, a otkopan je do početka 1977. godine. Posle speleoloških radova tokom 1977. godine, nastavljena su arheološka i paleontološka istraživanja, kada je u nanosu koji je ispunjavao glavni pećinski kanal nađeno obilje kostiju sisara koji su živeli tokom ledenog doba pleistocena, kao i značajan arheološki materijal.
Dužina pećine, od sadašnjeg ulaza pa do najudaljenije tačke, iznosi 114 m, a ukupna dužina svih kanala iznosi oko 159 m.

Raskošno stanište pod brdom

Brdo Risovača u kome se nalazi istoimena pećina izgrađeno je od krednih, često peskovitih krečnjaka. Dobro su otkriveni iznad strme desne obale Kubršnice gde se i nalazi ulaz u pećinu. Južna strana brda prekrivena je jezerskim sedimentima miocena i deluvijalnim naslagama kvartarne starosti. Za krečnjake Risovače može se reći da su, u toku geološke prošlosti, predstavljali ostrvce u miocenskom jezeru. Uz severno područje krečnjačkog masiva Risovače, pruža se peskovita i šljunkovita aluvijalna ravan reke Kubršnice, dok su na prevojima padina razvijene savremene proluvijalne i deluvijalne naslage.
Oko Risovače se nalaze i trase raseda sa kojima su u vezi pojave termomineralnih voda po kojima je Aranđelovac poznat, a tragovi aktivnosti podzemnih termomineralnih voda se mogu zapaziti i u samoj pećini, gde su imale značajnu ulogu u formiranju mermernog oniksa i u procesu cementiranja ostataka fosilnih sisara.
Kao rezultat razvoja kraškog procesa, tj. mehaničkog i hemijskog dejstva vode na krečnjake, nastali su podzemni kanali i prostorije na Risovači. Oni su kasnije bili popunjavani različitim sedimentima, kao što su nanosi nastali dejstvom podzemnih vododoka, pećinskim nakitom i fosilnim materijalom. Na osnovu proučavanja fosilnog materija i pronađenih artefakata pećinskih ljudi utvrđeno je da su nataloženi stariji nivoi sedimenata mlađe pleistocenske starosti, dok je mlađi horizont holocenske starosti (od pre 11.000  godina do danas).

Nije poznato koja je ponornica prolazila kroz pećinu i ispunila je rečnim nanosom i životinjskim kostima skoro od poda do tavanice. Jedino mesto koje podseća na ponor predstavlja plitka tanjirasta vrtača, prečnika oko 20 m, koja se nalazi sa južne strane groblja na brdu Risovači.
Idući od ulaza ka unutrašnjosti pećine nalazi se veći broj pećinskih kanala i prostorija čija su imena dodeljena od strane istraživača, kao što su: Arheološki kanal, Kanal faune ledenog doba, Optimistička dvorana, Kaskadni kanal, Ćilibarska soba, Snežna koralna soba, Vesnina soba i Dvorana risovačkog čoveka. U nanosu Arheološkog kanala, koji je ispunjavao prostor od poda pa skoro do vrha tavanice, nađen je najveći deo paleontološkog i arheološkog materijala. Na zidovima i podu Kaskadnog kanala česta je pojava pećinskog nakita u vidu kamenih cvetova, boje ćilibara ili snežnobele boje. Dvorana risovačkog čoveka, duga 25 m i široka 15 m, sadrži aragonitski nakit razvijen na tavanici prostorije, što je svrstava u kategoriju retkih pećina na našim prostorima koje imaju ovakav tip nakita. Snežna koralna soba je dobila naziv po izgledu zidova, tavanice i poda, koji su obloženi nakitom što liči na kolonije korala, karfiol i grozdove, belim kao sneg. Vesnina soba dobila je ime po rukovodiocu arheoloških iskopavanja, a ispunjena je prelepim „koralnim“ nakitom raznih boja i oblika koji krase pod i zidove, dok sa tavanice vise dugački stalaktiti boje meda, ulepšani „koralskim“ ukrasima.
Posebna specifičnost pećine Risovače je pojava mermernog oniksa, stene karakteristične kristalaste trakaste strukture, čija boja varira od prozračno bele, sive i zelenkasto sive do boje meda. Taj prelepi ukrasni kamen nastaje hemijskim lučenjem iz toplih izvora, u ovom slučaju iz mineralnih rastvora istovetnih mineralnoj vodi „Knjaz Miloš“, koji se javljaju na dubinama manjim od 500 m. U ulaznom delu pećine mermerni oniks, debljine oko 40 cm, nataložen je preko bigrenih naslaga i istovremeno čini podlogu glavnog fosilonosnog horizonta, sa prisutvom kostiju sisara i artefaktima pećinskih ljudi.

Prirodni muzej pleistocenske faune

Pećina Risovača je prvenstveno arheološki i paleontološki lokalitet, jer njen najveći značaj predstavlja prisustvo mnogobrojnih ostataka kostiju fosilnih sisara i artefakata pećinskih ljudi. Najbrojniji i najznačajniji arheološki i paleontološki materijal nađen je u sedimentima koji su ispunjavali ulazni deo pećine, tako da ona predstavlja pravi „prirodni muzej“ pleistocenske fosilne faune.
Od svih prisutnih fosila najveći deo, skoro 2/3, pripada pećinskom medvedu, vrsti poznatoj pod nazivom Ursus spelaeus, dok među povremene „stanovnike“ pećine spadaju pećinska hijena (Crocuta spelea), zatim pećinski lav (Panthera spelea), pleistocenski vukovi (Canis lupus) i lisice (Vulpes vulpes crucigera).
Najčešći stanovnik pećine Risovače u mlađem ledenom dobu pleistocena bio je pećinski medved, izumrla vrsta medveda koja je imala izuzetno brzu evoluciju - pojavljuje se sredinom a izumire krajem mlađeg pleistocena, sve u nekoliko stotina hiljada godina. Bio je veći od savremenog mrkog medveda i imao je manje zuba od njega, sa većim brojem kvržica na njihovoj površini, što je karakteristika biljojeda. Živeo je samo u Evropi, od Pirineja do Kavkaza, a kako ga nema na severu Evrope i većem delu Rusije (područje Sibira), pretpostavlja se da mu nije odgovarala izuzetno hladna, već umerenija klima. Nije mu odgovarala ni toplija klima, tako da nije naseljavao ni područja južne Evrope. Inače, pećine je, kao što je i Risovača, koristio kao povremena, uglavnom zimska staništa.
U toplijim fazama pleistocena, pored pećinskih medveda, u široj okolini Aranđelovca su živela stada krupnih biljojeda kao što su bizoni, divlja goveda, konji, različite vrste jelena itd. Pojilište im je sigurno predstavljala Kubršnica čije je korito imalo višu nadmorsku visinu nego danas, pri čemu su neretko predstavljali plen opasnih mesoždera: vukova, pećinskih lavova, hijena, ali i ne manje opasnog paleolitskog lovca - pećinskog čoveka.
U pojedinim horizontima pećinskih naslaga nađeni su i ostaci mamuta koji pripadaju mlađopleistocenskoj vrsti Mammuthus primigenius, kao i zubi i kosti pleistocenskih nosoroga (Dicerorhus sp.). Većina kostiju je oštećena, što se uglavnom pripisuje pećinskom čoveku, ali na nekima su zapaženi i tragovi koji potiču od hijena. Nalasci mamuta, severnih jelena, mošusnih goveda i runastih nosoroga u sedimentima pećine ukazuju na periode znatnih zahlađenja na ovim područjima, kada se i granica stepa, šumostepa i šuma pomerala prema jugu; sa severa su, u stadima, dolazile ove krupne životinje.
Na osnovu velikog broja kostiju različitih vrsta sisara može se zaključiti da je životna okolina pećine Risovače bila veoma povoljna za život krupnih pleistocenskih životinja. Pećinu su okruživali bogati pašnjaci na kojima su se hranili biljojedi koji su bili krupniji  od svojih srodnika na području srednje i severne Evrope. Npr. odrasli mužjak pećinskog medveda mogao je, kada se uspravi, dostići visinu do 3,5 m i težinu od 1000 kg. U neposrednoj blizini pašnjaka nalazila se i šumska vegetacija koja je bila osnov za njegovu ishranu (med, bobice, korenje, šumski plodovi itd). Pećinski medvedi su izumrli pre oko 25.000 godina, u maksimumu poslednjeg ledenog doba, verovatno kao posledica smanjenja vegetacije kojom su se hranili u ekstremno hladnim klimatskim uslovima.

Prva ljudska umetnost

U ulaznom delu pećine, zajedno sa kostima sisara, otkriveni su ostaci materijalne kulture paleolitskog čoveka.Tu je iskopan veći broj kamenih i koštanih oruđa i oružja koje je koristio drevni stanovnik pećine. Od koštanih oruđa naročito se ističu primitivna šila i glačala, i jedan vešto obrađen koštani bodež, zatim nađena su trougaona sečiva, ovalni strugači, sileksni šiljkovi kopalja i dr. Kamene alatke pronađene u ovoj pećini pripadaju kraju srednjeg paleolita, odnosno periodu od pre 50.000 – 35.000 godina, a smatra se da su ih pravili neandertalci, ljudi koji su živeli pre 200.000 do 30.000 godina. Pošto nisu nađene kosti fosilnih ljudi, pretpostavlja se da se nekadašnje ognjište i kosti paleolitskih lovaca nalazilo u ulaznom delu pećine, naknadno uništeno prilikom miniranja i eksploatacije građevinskog kamena. Istraživanjima koja su sprovedena 1989. godine u ulaznom delu pećine, u slojevima sedimenata pronađeni su ostaci vatrišta pećinskih ljudi, što samo potvrđuje gore navedeno mišljenje.
Ognjišta iartefakti neandertalca, zajedno sa kostima fosilnih životinja sličnih kao u Risovači nađena su i na drugim mestima u Šumadiji - u selu Gradcu kod Kragujevca, kao i u polupećini Jerenin grad. Na osnovu poređenja  paleontološko-arheološkog materijala u Gradcu sa onim nađenim u Risovači, zaključeno je da je pećina Risovača bila stanište arhajskih ljudi - neandertalaca.
Pećine su oduvek bile povremena skloništa primamljiva za ljude, bez obzira da li su im bile dom, mesta za sahranjivanje ili svetilišta. U njima su obavljani rituali, ceremonije i sahranjivanje, a neki, „umetnički“ nadareni lovci su koristeći pigment slikali po njenim zidovima stvarajući prvu ljudsku umetnost. Još uvek se vode polemike da li su ove umetničke duše bili šamani koji su svoju umetnost stvarali u stanju transa ili je to bila jedna vrsta „lovne magije“ čiji je cilj bio uspešniji lov.
Artefakti paleolitskih ljudi zajedno sa ostacima fosilnih kostiju životinja predstavljaju svedočanstvo o načinu života, boravku i samom dometu materijalne kulture pra-ljudi na području Šumadije. Pored toga, ovi nalazi predstavljaju i svojevrstan zapis o izumrlom životinjskom svetu i surovim klimatskim promenama koje su ih pratile u bližoj geološkoj prošlosti.
Prema istraživanjima, kosti sisara nađene u starijem nivou pećinskog nanosa datirane su na starost koja se kreće u intervalu od 118-110 hiljada godina i pripadaju hladnim etapama pleistocena, dok mlađi horizonti fosilnog zapisa pripadaju toplijoj - interstadijalnoj fazi, čija je starost datirana na period od 110-74 hiljade godina unazad. Na osnovu analize artefekata (stepenu njihove obrade) smatra se da je risovački čovek, prema arheološkom datiranju vremena, živeo u srednjem paleolitu.
Navedeni period je poznat po posebnoj tehnici i obliku izrade kamenih šiljaka, koštanih klinova i listolikih noževa. Takva tehnika izrade navedenih oruđa, kao i vreme i prostor koji ona obuhvata, poznata je pod nazivom musterijan. Artefakti iz pećine Risovače najbliži su specifičnom varijatetu musterijanske kulture, tzv. seletskoj faciji musterijana, proučenoj i definisanoj u pećini Seleta, u Mađarskoj.

Prvi koji je sahranjivao svoje mrtve

Risovački čovek je bio nižeg rasta (između 160 i 170 cm), prirodno malo poguren, sa snažnim i jakim kostima, ali veoma hrabar i izdržljiv, tako da je mogao da podnese i najhladnije klimatskim prilike i bori se sa najsnažnijim i najopasnijim životinjama. Pored lavova, pećinskih hijena, nosoroga, čak i mamuta, najčešći suparnik mu je bio pećinski medved, a borba je bila krajnje neizvesna - nekada  je pobeđivao on, a nekada medved. Imao je grubo, ali prijatno i inteligentno lice sa  dva krupna oka ispod snažnih nadočnih lukova i gustih obrva. Smatra se da su neandertalci bili riđokosi. Zapremina mozga mu je bila slična ili čak veća od prosečne za savremenog čoveka i iznosila je oko 1500 cm3, govor mu je bio artikulisan, bio je savršen lovac i prvi čovek koji je sahranjivao svoje mrtve.
Risovački čovek je u svojim borbama za osvajanje staništa i u lovu na divljač koristio bodeže koje je sam oblikovao od kostiju, kamena ili drveta, a smatra se da je koristio i primitivna koplja sa šiljkom od čvrstog kamena na vrhu.
Pećina Risovača je specifična i po tome što je u njenoj unutrašnjosti povremeno cirkulisala topla mineralna voda, koja je uticala na fosilizaciju kostiju  pleistocenskih sisara, formiranje mermernog oniksa i kristalastog bigra. Sigurno je ova topla voda uticala na povećenje temperature u unutrašnjosti pećine i činila je boravak njenim stanovnicima mnogo  prijatnijim, s obzirom na činjenicu da su se povremeno temperature u njenoj okolini spuštale i na nekoliko desetina stepeni ispod nule. Verovatno su paleolitski lovci bili svesni njenog blagotvornog dejstva kao pića koje  prvenstveno pomaže varenju, ali i lečenju raznih bolesti, tako da se s pravom može reći da su prvi korisnici mineralne vode kod Aranđelovca bili pećinski stanovnici Risovače!

Pećina Risovača, uz nalazište Jerinin grad, spada u najznačajniji paleontološko-arheološki lokalitet paleolitskih lovaca u našoj zemlji, te spada u jednu od najvećih i najznačajnijih staništa drevnih ljudi u Balkansko-podunavskim zemljama. Ona je, osim toga, uređena i otvorena za posetioce i zajedno sa muzejom u kome je smeštena stalna izložba fosilnih ostataka i artefakata predstavlja turističku atrakciju grada pod Bukuljom.

Prof. dr Draženko Nenadić
Prof. dr Katarina Bogićević

Kompletni tekstove sa slikama i prilozima potražite u magazinu
"PLANETA" - štampano izdanje ili u ON LINE prodaji Elektronskog izdanja
"Novinarnica"